Stress / burnout

Stress en Burn-out zijn begrippen die we dagelijks tegenkomen. Zowel in de media als binnen de (geestelijke) gezondheidszorg stellen we vast, dat over deze twee begrippen heel wat verschillende verklaringen bestaan. Ook stellen we vast dat er allerlei ‘oplossingen’, ‘behandelingen’ en/of cursussen op internet worden aangeboden. De vraag is: wordt de oorzaak van stress en burn-out daarmee aangepakt?  Werk, relatieproblemen, maatschappelijke factoren enz… worden meestal als oorzaak beschouwd, terwijl het ‘aanleidingen’ zijn, maar niet oorzaak. Dat er verschillende negatieve emoties een rol spelen moge duidelijk zijn. Echter, ook hier zoeken we de oorzaak van onze emoties in het verleden en/of de gebeurtenissen en situaties in ons dagdagelijks leven. Deze laatste zijn aanleidingen maar niet de oorzaak van onze negatieve emoties.

Stress en burn-out zijn belangrijke gezondheidsproblemen. Ongeveer 1 op 10 bezoeken aan de huisarts heeft te maken met stress. Naar schatting hebben zo’n 30 procent van de psychische klachten waarvoor mensen hulp zoeken te maken met stress. Volgens een Nederlands onderzoek zou ongeveer 10 procent van de beroepsbevolking last hebben van burn-outverschijnselen. Volgens een onderzoek (2014) zou stress 64% van alle werknemers raken! Wanneer men niet meer met zijn stress kan omgaan, ontstaan er fysieke en psychische gezondheidsklachten. Deze spanningsklachten veroorzaken ruim een derde van de afwezigheidsdagen door ziekte.

Belangrijke vraag is dan ook: wat zijn nu precies de oorzaken van stress en burn-out?

Stress versus spannend

Vaak wordt er gezegd: ‘Dit is gezonde stress…of positieve stress’, is dat zo? We mogen stellen dat stress NOOIT aangenaam en/of gezond is!  Iets kan ‘spannend’ zijn. Iets wat spannend is hoeft niet onaangenaam te zijn, terwijl stress altijd onaangenaam is. Stress is dus bij voorbaat altijd negatief, terwijl 'spannend' niet negatief is.  Twee mensen zitten in een vliegtuig.  De één ervaart het als spannend, de ander ervaart stress, terwijl ze beiden,  zich in dezelfde situatie bevinden.

Het woord stress duidt op het proces dat een gevolg is van de stressor, en tegelijk aanleiding is voor de stressrespons. Het onderscheid tussen een stressor (de conditie die stress veroorzaakt), en de stressrespons (de reactie op de stressor) of hoe men op stress reageert. Er worden vaak stressoren benoemd als: werkdruk, relatieproblemen, emotionele problemen enz… Is dat zo? En zo nee, wat is dan de oorzaak. Vandaar dat het belangrijk is de oorzaak van stress aan te pakken (stressor) en niet enkel de leef- en werkomstandigheden. Deze laatste kunnen inderdaad een aanleidiende rol spelen.

Oorzaak of aanleiding

Zoals reeds aangegeven worden allerlei situaties (werk, relatieproblemen, drukte, corona...) als oorzaak voor de stress benoemt.  Is dat zo?

Voorbeeld: vijf mensen werken op dezelfde werkplek, hebben dezelfde taken (zowel in hoeveelheid als in moeilijkheidsgraad). Twee hebben na verloop van tijd stress, de ander drie niet.  Voorbeeld: man en vrouw hebben beiden een voltijdse baan, ze hebben drie kinderen, verdelen de huishoudelijke taken, en toch: de één heeft stress de ander niet.  Kennelijk zijn de omstandigheden niet de oorzaak, want dan zou iedereen in dezelfde omstandigheden stress moeten ervaren.  De omstandigheden noemen we daarom 'aanleidingen'.  De oorzaak is te vinden hoe men met de omstandigheden omgaat. Dat 'omgaan met' heeft grotendeels te maken met je mentale instelling (je denken).

Stress

Bij stress kunnen we zowel van lichamelijke als van psychische klachten last hebben.

Opvallende lichamelijke kenmerken (verschijnselen/symptomen):

• Voortdurende en aanhoudende moeheid, zich futloos ervaren, geen energie meer hebben.
• Slaapproblemen (vooral slapeloosheid en moe wakker worden).
• Pijnlijke spierklachten, rug- en hoofdpijn.
• Maag- en darmklachten, verminderde eetlust, eten smaakt ook niet meer.
• Verminderde weerstand tegen infecties.
• Hartklachten (kloppingen, soms overslagen), verhoogde bloeddruk, verhoogde cholesterolwaarden.

Opvallende psychische kenmerken (verschijnselen/symptomen):

•  Geïrriteerde en prikkelbare, gejaagde gevoelens.
• Geen rust vinden en ook niet meer tot rust kunnen komen.
• Zich regelmatig somber voelen (huilbuien), lusteloosheid (niet meer kunnen genieten van gewone dingen.
• Voortdurend piekeren, angstgevoelens.
• Moeite met concentreren, het nemen van besluiten en soms last van vergeetachtigheid.
• Zich onzeker voelen, minder zelfvertrouwen, zich soms waardeloos voelen en last van eenzaamheid.

Opvallende gedragsveranderingen:

• Meer roken, drinken, drugs en/of kalmeer- en slaapmiddelen gebruik.
• Minder presteren en meer fouten maken.
• Steeds meer vermijden van sociale contacten, zich isoleren.

Angststoornissen en stress

Als men bovengenoemde kenmerken (symptomen) op een rij zet dan stellen we vast dat deze dikwijls overeenstemmen of gelijkaardig zijn met angst- en depressieklachten. Vandaar de vraag: is het niet uitgesloten dat een angststoornis (met dikwijls als gevolg depressie) aan de basis ligt van beschreven klachtenpatroon bij stress?

Vaak stellen we vast dat angststoornissen (en depressie)  mede aan de basis liggen van stress en burn-out. Dit geldt ook bij mensen die met allerlei negatieve gevoelens (emotionele problemen) kampen. Vraag: is het dan niet noodzakelijk het angstprobleem en/of de emotionele problemen aan te pakken? Dikwijls wordt er heel wat tijd geïnvesteerd  in allerlei, onvoldoende wetenschappelijk onderbouwde stressbehandelingen, stressmanagement, cursussen en/of alternatieve (pseudo) interventies.  Doen we dan niet aan symptoombehandeling?  Blijft nog steeds de vraag: hoe pakken we de oorzaak aan (niet de aanleidingen).  Uit voldoende studies blijkt dat een cognitieve gedragstherapie een goede en adequate behandelmethode is bij stress.  Tevens worden bij CGT ook de oorzakelijke factoren aangepakt.

Burn-out (letterlijk: opgebrand zijn) en Bore-out

In de jaren zeventig werd de term burn-out voor het eerste gebruikt door Herbert Freudenberger en Christina Maslach. Maslach ging er vanuit dat er drie verschijnselen een belangrijke rol spelen: extreme vermoeidheid (tot uitputting toe), een zekere afstand nemen van het dagdagelijks gebeuren (werk, familie, vrienden, hobby enz...) en tot slot je eigen mogelijkheden en kwaliteiten onderschatten. Op grond van deze visie heeft men een vragenlijst ontwikkeld: MBI (Maslach Burnout Inventory).

Men gaat er van uit dat bepaalde factoren de oorzaak van een burn-out zouden zijn:

• Stress
• Perfectionisme
• (zogenaamd) gevoelige persoonlijkheid (HSP)
• Een overdreven verantwoordelijkheidsgevoel

De vier genoemde oorzaken in het kader van de beroepsactiviteiten, in het privéleven en in het sociale leven.  Hier stellen we vast dat niet de omstandigheden ansich de oorzaak van burn-out zijn, maar eerder de vier genoemde factoren.  Stress wordt dan hier gezien als oorzaak.  Teruglezend naar stress, dan is het aanvullend noodzakelijk de oorzaak van stress aan te pakken.

Opvallend bij het benoemen van de oorzaken van burn-out is, dat deze in hoofdzaak emotioneel gerelateerd zijn.  Dat betekent dat men de oorzaak van deze emoties moet aanpakken.  Inderdaad.

Burn-out en Chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS)

Vaak wordt burn-out gelijk gesteld met CVS (chronisch vermoeidheidssyndroom), of met een depressie. Dit komt omdat veel verschijnselen van een burn-out overeenkomen en/of vergelijkbaar zijn met deze van een CVS en depressie. Het lijkt zo'n beetje op 'de kip en het ei'. Wat is nu precies wat?

Indien iemand langdurig psychische en/of emotionele problemen OF een ernstige lichamelijke ziekte heeft, is het logisch en begrijpelijk dat je op lange termijn uitgeput raakt. Deze uitputting kan leiden tot een chronische vermoeidheid.   Gaat het om psychisch / emotionele problemen dan dienen deze te worden behandeld.  Gaat het om een ernstig lichamelijke ziekte geldt hetzelfde.

De overeenkomstige of vergelijkbare verschijnselen bij burn-out en CVS zijn:

Lichamelijke symptomen:

• slaapproblemen
•  lusteloosheid, geen energie
• verminderde weerstand, sneller ziek
• hoofdpijn
• spanningspijn in spieren
• verkrampte spieren
• verteringsproblemen
• oorsuizen
• zicht wordt wazig
• maagzuur of -pijn
•  misselijkheid
• darmproblemen
• gevoel van uitputting

Mentale symptomen:

• concentratieproblemen
• vergeetachtigheid
• besluiteloosheid en moeite om hoofd- en bijzaken van elkaar te onderscheiden
• verstrooidheid
• piekeren
• snel overprikkeld zijn

Emotionele symptomen:

• grotere emotionaliteit dan vroeger: sneller teleurgesteld, ontroerd, blij of verdrietig
• lichtgeraakt, opvliegend en weinig geduld met anderen
• grotere onzekerheid, twijfelen aan jezelf, weinig zelfvertrouwen
• spanning en angst ervaren
• opgejaagd gevoel
• onrust
• pessimisme
• achterdochtig zijn
• verveling
• verdriet, zich somber voelen
• zich nutteloos, waardeloos voelen

Veranderingen op vlak van gedrag:

• soms verbale of fysieke agressie
• cynisme (een houding van wantrouwen tegenover anderen)
• minder sociaal contact onderhouden
• meer werkuren presteren (ook bij bore-out!)
• minder motivatie voor werk
• vermindering creativiteit
• minder aandacht voor je sociaal netwerk of vrijetijd
• Bij een bore-out ga je ook gedrag vertonen om te maskeren: doen alsof je druk bezig bent.

Binnen het wetenschappelijk kader én de psychiatrische ziekteclassificatie (o.a. de DSM-5) wordt burn-out (en stress) niet als een ziekte beschouwd, doch eerder als een gevolg van een psycho-emotioneel probleem en/of psychiatrisch probleem.

Burn-out versus  stress

Verschil tussen stress en burn-out

stress                                                                                   burn-out
teveel engagement of inzet                                   geen engagement of inzet meer
emoties zijn versterkt                                               emoties zijn gedempt
brengt drukte en hyperactiviteit teweeg      brengt hulpeloosheid en hopeloosheid teweeg
verlies aan energie                                                      verlies aan motivatie, idealen, hoop
leidt naar angst                                                             leidt naar afzwakken van gevoelens, depressie
gevolgen vooral lichamelijk                                   gevolgen vooral emotioneel
kan leiden naar volledige uitputting                kan leiden naar uitzichtloosheid

Bore-out versus burn-out

Ondanks dat de verschijnselen van bore-out hetzelfde zijn als bij burn-out, is het toch belangrijk een onderscheid te maken. Beiden zijn gekoppeld aan stress, maar de aanleidingen zijn anders. De behandeling van bore-out vraagt een andere aanpak. Ook bij bore out voel je je onzeker, futloos en is er sprake van grote vermoeidheid en lichamelijke spanningsklachten.

Een opvallend verschil tussen burn-out en bore-out is: 

Bij bore out ligt de oorzaak ervan niet aan overbelasting maar aan 'onderbelasting': een gebrek aan evenwicht tussen je capaciteiten en wat er van je verwacht wordt.  Bore is verveling.                                     Bij burn-out is er sprake van overbelasting.

Kun je het aanpakken?

Disfunctionele gedachten spelen een oorzakelijke rol bij het ontwikkelen van stress en burn-out en bore-out. Deze dienen dan ook te worden aangepakt. Dit kan middels cognitieve gedragstherapie en/of coaching.  Dit neemt niet weg dat een aanpassing van bepaalde omstandigehden (aanleidingen) een toegevoegde/aanvullende waarde kan zijn bij een behandeling.